مقدمه

در دامداری‌های مدرن، شاخ‌سوزی یا شاخ‌زدایی گوساله‌ها به منظور جلوگیری از آسیب به کارکنان و سایر دام‌ها و همچنین جلوگیری از گیر کردن دام در تجهیزات مهار انجام می‌شود. اگرچه این دو اصطلاح اغلب به جای یکدیگر استفاده می‌شوند، اما معانی متفاوتی دارند.

شاخ‌زدایی به تخریب سلول‌های سازنده شاخ در جوانه شاخ قبل از اتصال آن به استخوان سر (معمولاً در گوساله‌های زیر ۸ هفته) گفته می‌شود. در سن حدود ۸ هفتگی، شاخ به استخوان جمجمه متصل می‌شود و پس از این زمان، معمولاً از روش شاخ‌سوزی استفاده می‌شود. شاخ‌سوزی روشی تهاجمی‌تر است که باید توسط دامپزشک انجام شود، در حالی که شاخ‌زدایی را می‌توان توسط دامدار انجام داد. از آنجا که شاخ گوساله‌های کم سن به استخوان متصل نیست، شاخ‌زدایی کم‌آسیب‌تر است، در حالی که شاخ‌سوزی در سنین بالاتر می‌تواند به دلیل ایجاد تنش و درد، بر عملکرد دام تأثیر منفی بگذارد. به طور کلی، شاخ‌زدایی و مهار گوساله‌های کم سن آسان‌تر از شاخ‌سوزی و مهار دام‌های بزرگتر است. توصیه می‌شود همه گوساله‌ها قبل از ۸ هفتگی شاخ‌زدایی شوند تا از اثرات نامطلوب بر رفاه دام و مشکلات مدیریتی جلوگیری شود.

روش‌های شاخ‌زدایی و میزان استفاده از آنها

به طور کلی، چهار روش برای شاخ‌سوزی یا شاخ‌زدایی وجود دارد:

1. فلز گداخته (۷۰٪)
2. خمیر سوزآور (۱۶٪)
3. اره، سیم یا شاخ‌کش (۱۳٪)
4. قاشقک، لوله یا اسکنه (۱٪)

توجه داشته باشید که هر دامدار می‌تواند بیش از یک روش را انتخاب کند. فقط فلز گداخته و خمیر سوزآور برای شاخ‌زدایی گوساله‌های زیر ۸ هفته مناسب هستند. فلز گداخته معمولاً در گوساله‌های ۸ هفته و خمیر سوزآور در گوساله‌های ۲ هفته استفاده می‌شود. قاشقک برای گوساله‌های زیر ۸ هفته و لوله یا اسکنه برای گوساله‌های ۱۴ هفته و اره، سیم و شاخ‌کش برای گوساله‌های ۲۲ ماهه یا بزرگتر (هنگام رشد کامل شاخ) استفاده می‌شوند، اما استفاده از روش‌های آخر توصیه نمی‌شود.

روش فلز گداخته

استفاده از فلز گداخته روشی رایج برای شاخ‌زدایی است. این دستگاه دارای یک قطعه فلزی گرم‌کننده الکتریکی است که برای تخریب سلول‌های سازنده جوانه شاخ استفاده می‌شود. از مزایای این روش می‌توان به اجرای آسان در گوساله‌های کم سن و عدم خونریزی اشاره کرد. با این حال، عدم خونریزی به معنای عدم درد نیست و باید مدیریت مناسبی برای کنترل درد و ناراحتی دام در نظر گرفته شود. آموزش صحیح نیز برای اجرای دقیق این روش ضروری است.

نحوه اجرای شاخ‌زدایی با فلز گداخته:

1. دام را به طور مناسب مهار کنید و درد و ناراحتی آن را مدیریت کنید.
2. قطعه فلزی را تا سرخ شدن کامل گرم کنید.
3. انتهای گداخته را با فشار کم روی جوانه شاخ قرار دهید و با حرکات چرخشی، از توزیع یکنواخت حرارت اطمینان حاصل کنید.
4. قطعه فلزی را ۱۰ تا ۲۰ ثانیه روی شاخ نگه دارید و از نگه داشتن آن برای مدت طولانی‌تر (بیش از ۲۰ ثانیه) خودداری کنید، زیرا ممکن است به استخوان سر آسیب برساند.
5. همین مراحل را برای جوانه شاخ دیگر تکرار کنید.

شاخ معمولاً طی ۳ تا ۶ هفته پس از این عمل از بین می‌رود.

نکات مهم در استفاده از فلز گداخته:

• موهای اطراف شاخ را کوتاه کنید تا تماس مناسب فلز گداخته با جوانه شاخ برقرار شود و از استنشاق دود ناشی از سوختن مو توسط کارکنان جلوگیری شود.
• اطمینان حاصل کنید که گوش دام با قطعه فلزی گداخته تماس نداشته باشد.
• به دلیل حرکات ناگهانی گوساله‌ها، مهار مناسب دام برای حفظ ایمنی دام و کارکنان ضروری است.
• پس از اتمام کار، از اسپری ضدعفونی کننده و آلومینیوم روی محل جوانه شاخ استفاده کنید و برای جلوگیری از آلودگی، به طور غیر مستقیم در اطراف محل حشره‌کش بپاشید.

روش خمیر سوزآور

خمیر سوزآور دومین روش رایج برای شاخ‌زدایی گوساله‌ها است. از مزایای این روش می‌توان به اجرای آن در سنین پایین، عدم خونریزی و کاهش تنش نسبت به فلز گداخته (کاهش نیاز به مهار و سر و صدا) اشاره کرد. با این حال، خمیر سوزآور ماده‌ای بسیار قوی و آسیب‌رسان است و باید از تماس آن با پوست انسان و نقاط دیگر بدن دام جلوگیری شود. استفاده نادرست از خمیر می‌تواند منجر به رشد ناقص شاخ شود و نیاز به شاخ‌زدایی مجدد توسط دامپزشک در سنین بالاتر را ایجاد کند.

نحوه استفاده از خمیر سوزآور:

1. سر دام را به طور مناسب مهار کنید و از روش‌های کاهش درد استفاده کنید.
2. موهای اطراف جوانه شاخ را کوتاه کنید.
3. از دستکش استفاده کنید و لایه نازکی از خمیر را با یک اپلیکاتور چوبی روی جوانه شاخ بمالید.
4. برای جلوگیری از پخش شدن خمیر و آسیب به چشم گوساله، یک چسب نواری روی خمیر قرار دهید.

نکات مهم در استفاده از خمیر سوزآور:

• کوتاه کردن موهای اطراف جوانه شاخ توصیه نمی‌شود، زیرا موها می‌توانند پس از استفاده از خمیر، آن را بپوشانند و از گوساله محافظت کنند و به تثبیت خمیر در محل کمک کنند.
• گوساله‌ها را برای مدت کوتاهی پس از استفاده از خمیر، به صورت انفرادی نگهداری کنید تا از انتقال خمیر به گوساله‌های دیگر جلوگیری شود.

شاخ‌زدایی با قاشقک و لوله

این روش کمتر رایج است و شامل استفاده از ابزار فلزی شاخ‌بری (قاشقک یا لوله) و برش پوست اطراف جوانه شاخ است. از مزایای این روش می‌توان به کارایی آن در گوساله‌های جوان اشاره کرد، اما نیاز به مهارت و تجربه بالا و ایجاد زخم باز (که می‌تواند محل تجمع مگس‌ها و عفونت باشد) از معایب آن است.

نحوه استفاده از قاشقک و لوله:

1. سر دام را به طور مناسب مهار کنید و از روش‌های مناسب برای کاهش درد استفاده کنید.
2. لبه تیز وسیله را دور شاخ قرار دهید و با چرخش و فشار، از برش کامل بافت اطمینان حاصل کنید.
3. از حرکات چرخشی وسیله برای برداشتن کامل بافت استفاده کنید.
4. محل زخم را ضدعفونی کنید و روزانه تا بهبودی کامل آن را بررسی و ضدعفونی کنید.

نکات مهم در شاخ‌زدایی با قاشقک:

• قاشقک‌ها و لوله‌ها در اندازه‌های مختلف وجود دارند و اندازه مناسب آنها به اندازه دام بستگی دارد. اندازه آنها باید به گونه‌ای باشد که کل جوانه شاخ و حدود ۱ تا ۳ سانتی‌متر از پوست اطراف آن را بپوشاند.
• به دلیل حرکات سر دام، مهار مناسب ضروری است.
• قبل از استفاده از ابزار برای دام بعدی، آن را با آب و ماده ضدعفونی کننده (مانند کلرهگزیدین) تمیز کنید تا از انتقال بیماری جلوگیری شود.
• به دلیل ایجاد زخم باز، استفاده از این روش در فصل فراوانی مگس‌ها توصیه نمی‌شود.

کنترل درد

استفاده از دام‌های بدون شاخ به صورت ژنتیکی روشی بدون درد است، اما برای بسیاری از دامداران عملی نیست و نیاز به چندین نسل برای دستیابی به گله‌ای کاملاً بدون شاخ دارد. با این حال، انجام شاخ‌زدایی با کمترین میزان تنش برای دام بسیار مهم است.

اگرچه شاخ‌زدایی نسبت به شاخ‌سوزی درد کمتری دارد، اما هر دو روش می‌توانند دردناک باشند و استفاده از روش‌های مناسب برای کنترل درد توصیه می‌شود. این روش‌ها شامل استفاده از داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAIDs)، بی‌حسی موضعی یا ترکیبی از آنها است.

هنگامی که شاخ‌زدایی یا شاخ‌سوزی آسایش دام را به خطر می‌اندازد، باید از داروهای مسکن استفاده شود. با این حال، طبق نظرسنج ها، تنها درصد کمی از دامداران از داروهای مسکن در این فرایند استفاده می‌کنند. دامپزشکان بیشتر از دامداران از داروهای مسکن در حین شاخ‌زدایی استفاده می‌کنند. این نشان‌دهنده لزوم بهبود مدیریت درد در بین دامدارانی است که خودشان این فرایند را انجام می‌دهند.

به طور کلی، دامدار باید داروهای مسکن را ۵ تا ۲۰ دقیقه قبل از شروع شاخ‌زدایی به دام بدهد. تحقیقات نشان داده است که دامداران به روش‌های مختلفی برای کنترل درد دسترسی دارند، اما استفاده از بی‌حسی موضعی کوتاه مدت مانند لیدوکائین رایج‌تر است. داروهای بی‌حسی موضعی معمولاً درد را برای حدود ۲ ساعت تسکین می‌دهند. با این حال، استفاده از ترکیبی از بی‌حسی موضعی و داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAIDs) مانند کتوپروفن یا ملوکسیکام می‌تواند تسکین طولانی‌تری ایجاد کند که ممکن است تا بعد از اتمام شاخ‌زدایی ادامه یابد.

دامداران می‌توانند از داروهای آرام‌بخش در طول شاخ‌زدایی برای جلوگیری از رفتارهای واکنشی مانند تکان دادن سر استفاده کنند. با این حال، داروهای آرام‌بخش به تنهایی برای مدیریت درد مؤثر نیستند و نباید به تنهایی استفاده شوند. آنها می‌توانند محیط امن‌تری برای دام و کارکنان ایجاد کنند.

استفاده از ترکیبی از داروهای آرام‌بخش، بی‌حسی موضعی و NSAIDs در دوره بعد از شاخ‌زدایی می‌تواند روش مطلوبی برای تسکین درد گوساله باشد و فرصتی برای دامداران فراهم می‌کند تا به طور مؤثرتری با درد مقابله کنند.

دو روش برای استفاده از داروهای مسکن وجود دارد: خوراکی و تزریقی. داروهای خوراکی را می‌توان با نوازش و تشویق گوساله به خوردن، به او داد. داروهای تزریقی باید قبل از شروع فرایند استفاده شوند تا اثر کنند. موهای ناحیه شاخ دام نیز باید برای نمایش بهتر جوانه شاخ کوتاه شود.

نتیجه‌گیری

شاخ‌زدایی گوساله‌ها قبل از ۸ هفتگی به دلیل کاهش تنش برای دام و کارکنان توصیه می‌شود. اگرچه همه روش‌های شاخ‌زدایی با درجاتی از درد و ناراحتی همراه هستند، روش‌هایی برای محدود کردن این درد و ناراحتی وجود دارد. با استفاده از روش‌های بهینه برای کنترل درد، می‌توان به موفقیت در برنامه‌های شاخ‌زدایی دست یافت.

دامداران باید برای اطمینان از مدیریت مناسب درد و طراحی یک برنامه شاخ‌زدایی بهینه، با دامپزشک مشورت کنند. همچنین، برای جلوگیری از آسیب به دام و کسب مهارت لازم در شاخ‌زدایی در سنین بالاتر، به آموزش مناسب نیاز است. ثبت دقیق اطلاعات نیز مهم است. در نهایت، ایمنی دام و فرد انجام دهنده شاخ‌زدایی در همه روش‌ها در اولویت قرار دارد.

به طور خلاصه، نکات کلیدی برای شاخ‌زدایی موفق و با کمترین درد به شرح زیر است:

• شاخ‌زدایی قبل از ۸ هفتگی
• استفاده از روش مناسب با توجه به سن دام
• استفاده از داروهای مسکن و بی‌حسی موضعی با مشورت دامپزشک
• مهار مناسب دام
• رعایت بهداشت و جلوگیری از عفونت
• آموزش صحیح و ثبت اطلاعات

با رعایت این نکات، می‌توان فرایند شاخ‌زدایی را با کمترین میزان درد و استرس برای دام انجام داد و از بروز مشکلات بعدی جلوگیری کرد.