مقدمه
نفخ یک عارضه تهدیدکننده زندگی دام است که در آن زمان، عامل کلیدی برای درمان و نجات حیوان محسوب می‌شود. این بیماری به صورت تجمع گاز در شکمبه و عدم توانایی دام در دفع آن تعریف می‌شود. در شرایط طبیعی، گازها بر اثر تجزیه مواد غذایی در شکمبه تولید و عمدتاً از طریق آروغ زدن دفع می‌شوند. نفخ زمانی رخ می‌دهد که مکانیسم طبیعی آروغ زدن مختل شود.

انواع نفخ در نشخوارکنندگان کوچک به سه دسته تقسیم می‌شود:
1.  نفخ کف‌آلود (تورم شکمبه‌ای اولیه)
2.  نفخ گازی (تورم شکمبه‌ای ثانویه)
3.  نفخ شیردان (تورم در شیردان)

نفخ کف‌آلود و گازی معمولاً در دام‌های بالغ با شکمبه کاملاً توسعه‌یافته مشاهده می‌شود، در حالی که نفخ شیردان عمدتاً در دام‌های جوانی که با شیر تغذیه می‌شوند، اتفاق می‌افتد.

۱. نفخ کف‌آلود (تورم شکمبه‌ای اولیه)

این نوع نفخ که به "نفخ مرتعی" نیز معروف است، معمولاً در فصول بهار و پاییز رخ می‌دهد. علت اصلی آن، مصرف بیش از حد گیاهان خاصی مانند علوفه جوان، تازه یا غلات در مرحله رشد است.

  علت ایجاد: گیاهان با پروتئین بالا مانند یونجه و شبدر، مواد مغذی را به سرعت در اختیار دام قرار می‌دهند. این مواد بلافاصله پس از بلع، در شکمبه تجزیه و باعث تولید سریع گاز می‌شوند. این گازها یک کف غلیظ و چسبناک ایجاد می‌کنند که ویسکوزیته مایع شکمبه را افزایش می‌دهد. حباب‌های گاز درون این کف به دام افتاده و نمی‌توانند برای خروج از طریق آروغ به هم بپیوندند. با تجمع گاز، فشار در شکمبه افزایش یافته و به دیافراگم فشار وارد می‌کند. این فشار می‌تواند جریان خون را محدود و تنفس را مختل کند که در نهایت  منجر به خفگی و مرگ دام می‌شود.

  علائم بالینی:
      تورم واضح در ناحیه پهلوی چپ
      تولید صدای مِثل طبل (Timpani) هنگام ضربه زدن به شکم
      تنفس سخت و دشوار
      بی‌قراری، درد و لگد زدن به شکم
      مرگ ناگهانی
      برخلاف نفخ گازی که ممکن است فقط یک یا دو دام را درگیر کند، نفخ کف‌آلود اغلب چندین رأس از گله را همزمان تحت تأثیر قرار می‌دهد.

  پیشگیری:
      مدیریت مرتع:
          کشت و توسعه مراتعی با گیاهان غیر نفاخ.
          کشت مخلوطی از گیاهان علوفه‌ای و بقولات، به شرطی که سهم بقولات از ۵۰٪ کل علوفه تجاوز نکند.
      مدیریت چرا:
          تغذیه دام با علف خشک (مانند علف گرامینه) قبل از ورود به مرتع مشکوک، برای پر کردن نسبی دستگاه گوارش.
          محدود کردن زمان دسترسی دام به مراتع غنی از بقولات به چند ساعت در بعدازظهر.
          پرهیز از چرای دام در مراتعی که رطوبت بالا دارند (مانند بعد از باران یا آبیاری)، زیرا رطوبت یکی از عوامل تشدیدکننده نفخ است.

۲. نفخ گازی (تورم شکمبه‌ای ثانویه)

این عارضه که به "نفخ غلات" نیز معروف است، به دلیل عدم توانایی فیزیکی یا عملکردی دام در آروغ زدن رخ می‌دهد.

  علل ایجاد:
      انسداد فیزیکی: بر اثر بلع اجسام خارجی، ایلئوس (کاهش حرکات روده) یا تومور.
      وضعیت بدنی: دراز کشیدن دام به پشت برای مدت طولانی (مثلاً در دام‌های دارای پشم بسیار سنگین) که امکان آروغ زدن را سلب می‌کند.
      مشکلات عملکردی: این مورد اغلب به دنبال مصرف ناگهانی و بیش از حد غلات (مانند ذرت) قبل از تطبیق شکمبه با جیره پرانرژی رخ می‌دهد. هضم و تخمیر سریع غلات، PH شکمبه را به شدت کاهش داده و انقباضات طبیعی شکمبه را متوقف می‌کند. توقف حرکات شکمبه، خروج گازها را غیرممکن ساخته و منجر به تجمع گاز و تورم می‌شود.

  علائم بالینی: علائم مشابه نفخ کف‌آلود است (تورم، صدای طبل‌گونه، تنفس مشکل و مرگ).

۳. نفخ شیردان

این عارضه که به "اتساع شیردان" نیز شناخته می‌شود، یک ناهنجاری گوارشی در بره‌ها و بزغاله‌های زیر سه هفته است.

  علل ایجاد:
      عفونت‌های باکتریایی دیواره شیردان.
      دریافت ناکافی یا نامناسب آغوز که منجر به ضعف سیستم ایمنی می‌شود.
      بلع اجسام خارجی.
      کمبود ویتامین ها و مواد معدنی.
      رعایت نکردن اصول بهداشتی.
      تغذیه نامناسب با شیر: مهمترین عامل است. تغذیه با حجم زیاد شیر در دفعات کم، باعث می‌شود تخلیه شیردان به کندی انجام شود. تاخیر در تخلیه، فرصت را برای تخمیر قندهای شیر توسط باکتری‌ها فراهم می‌کند. این تخمیر، گازهای زیادی با سرعت بسیار بالا تولید می‌کند که سریع‌تر از توانایی دفع آن‌هاست و منجر به تورم ناگهانی شیردان و مرگ سریع دام می‌شود.

  علائم بالینی:
      تورم و بادکردگی محسوس در ناحیه شکم
      تولید صدایی شبیه زنگ‌های کوچک یا پاشش مایع هنگام تکان دادن شکم
      بی‌قراری و درد شکمی (کولیک)
      بی‌حالی و ساییدن دندان‌ها بر هم
      مرگ ناگهانی

راهکارهای کلی پیشگیری و درمان

پیشگیری از نفخ شکمبه (کف‌آلود و گازی):
  نظارت دقیق بر دام‌ها در چند روز اول چرا در مراتع جدید و خارج کردن دام‌های مبتلا به علائم.
  استفاده از مواد ضد کف (مانند مواد حاوی سورفکتانت) در جیره طبق دستورالعمل دامپزشک.

درمان نفخ شکمبه:
  اولین و سریع‌ترین اقدام: استفاده از لوله معدی برای خروج گازها است. این کار هم درمانی برای نفخ گازی است و هم به تشخیص نوع نفخ کمک می‌کند. اگر از لوله فقط مواد کف‌آلود خارج شود، نفخ از نوع کف‌آلود است.
  برای نفخ کف‌آلود: پس از عبور لوله، باید مواد ضد کف از طریق لوله تجویز شوند.
  در موارد حاد اگر لوله گذاری مؤثر نباشد، باید با مشورت دامپزشک و توسط فرد مجرب، از روش‌های جراحی مانند "کانولاگذاری" یا "تروکار" برای رهاسازی گاز و کاهش فشار مستقیم از روی دیافراگم استفاده کرد.

پیشگیری از نفخ شیردان

1.  تضمین مصرف کافی آغوز: جدا کردن دام‌های تازه‌زا و نوزادانشان در روزهای اول برای نظارت بر تغذیه و اطمینان از دریافت آغوز کافی.
2.  تغذیه مکرر با حجم کم: پرهیز از تغذیه با حجم زیاد شیر در دفعات کم. استفاده از روش‌های تغذیه آزاد (ad libitum) با سطل‌های مکنده‌دار که به دام اجازه می‌دهد در دفعات متعدد و با حجم کم شیر بنوشد، بسیار مؤثر است.
3.  مدیریت جایگاه: ایجاد جایگاه‌های مناسب برای جلوگیری از دراز کشیدن طولانی‌مدت مادران، که منجر به مکیدن شیر با حجم زیاد توسط نوزاد پس از برخاستن مادر می‌شود.
4.  آماده سازی صحیح جایگزین شیر (شیر خشک):
      رعایت دقیق دستورالعمل کارخانه سازنده در مورد روش mixing و دما.
      اطمینان از حل شدن کامل پودر و عدم تشکیل توده.
      استفاده از جایگزین شیر با کیفیت که بر پایه کازئین (پروتئین شیر) باشد و فاقد پروتئین‌های گیاهی نامناسب باشد.
      تغذیه با شیر خنک (حدود ۴۰ درجه سانتیگراد یا کمتر).
5.  رعایت بهداشت: شستشو و ضدعفونی دقیق بطری‌ها، سرپستانک‌ها و تمامی تجهیزات تغذیه پس از هر نوبت استفاده.
6.  واکسیناسیون: واکسیناسیون دام‌های جوان علیه کلستریدیوم پرفرینجنس تیپ C و D (با مشورت دامپزشک).
7.  تشویق به مصرف خوراک آغازین (Starter): ارائه علوفه با کیفیت و خوراک آغازین به بره‌ها و بزغاله‌ها از سنین پایین، به توسعه عملکرد شکمبه و کاهش وابستگی به شیر کمک می‌کند.
8.  شیر تخمیر شده: استفاده از شیر تخمیر شده با کشت‌های پروبیوتیک می‌تواند به سلامت گوارش و پیشگیری از نفخ کمک کند.

درمان نفخ شیردان

متأسفانه نرخ تلفات در نفخ شیردان بسیار بالا است و درمان اغلب بی‌فایده است. بنابراین پیشگیری محور اصلی است. در صورت مشاهده زودهنگام، اقدامات زیر ممکن است مفید باشد:
  ماساژ ملایم شکم برای کمک به خروج گاز.
  تجویز خوراکی پنی‌سیلین (فقط با نسخه دامپزشک) برای مبارزه با عفونت‌های باکتریایی.
  تجویز خوراکی سدیم بیکربنات (جوش شیرین) برای خنثی کردن اسیدیته شیردان.
  در موارد شدید، خروج گاز با سوزن (توسط دامپزشک یا فرد بسیار مجرب) ممکن است انجام شود، اما ریسک بالایی دارد.